Wat kunnen gemeenten beter doen in het tijdig herkennen, signaleren en vermijden van gebeurtenissen die heftige verontwaardiging oproepen?

Wat kunnen gemeenten beter doen in het tijdig herkennen, signaleren en vermijden van gebeurtenissen die heftige verontwaardiging oproepen?

Door: prof. dr. Otto Adang, bijzonder hoogleraar Veiligheid en collectief gedrag aan de Rijksuniversiteit Groningen en lector Openbare Orde & Gevaarbeheersing aan de Politieacademie. Otto Adang is een van de docenten tijdens de Hybride HCB Cursus ‘Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie’ van het Haags Congres Bureau die start op 9 november 2023.

Uit onze onderzoeken (met name Zijn wij anders? Waarom Nederland geen grootschalige etnische rellen heeft) bleek dat het voor het voorkomen van sociale onrust van belang is om gebeurtenissen die heftige verontwaardiging op kunnen roepen te herkennen, signaleren en zo mogelijk te vermijden. Signalen op lokaal niveau werden en worden vaak niet herkend of niet geduid worden als een uiting van spanningen. Het gebrek aan historisch en contextueel inzicht in de ontwikkeling van lokale spanningen door een groot verloop van professionals, ambtenaren en bestuurders en tekortkomingen in het herkennen en vastleggen van relevante informatie door de politie en andere instanties bleken daarbij belangrijke factoren te zijn. Essentieel is ook om te beseffen dat de relatie tussen overheid en groepen burgers en tussen groepen burgers onderling bepaalt wat er gebeurt als het spannend wordt of dreigt te worden.

Het rapport Stampij en sociale onrust (van Postmes en anderen uit 2013) stelt dat een meer algemene methodiek voor beleid ten aanzien van sociale onrust bestaat uit vier kernprincipes, met als eerste: signalering en analyse van tegenstellingen, sociale identiteiten en morele oordelen in de samenleving en in wijken. Het rapport geeft tips: Verzamel kennis, niet alleen over groepen die voor acute problemen zorgen (bijvoorbeeld ‘hooligans’), maar ook over bevolkingsdelen waar deze (doorgaans kleine) groep uit voortkomt en over grotere groepen waartussen tegenstellingen bestaan. Verzamel tevens kennis over de relatie tussen overheden en deze groepen. Begrip voor tegenstellingen tussen partijen geschiedt op basis van empathie voor beider perspectieven. Belangrijk signaal voor het risico op onlusten door een specifieke groep zijn de morele oordelen die men heeft over anderen (bijvoorbeeld verontwaardiging, minachting, walging of wrok). Onrust is waarschijnlijker naarmate deze emoties (a) sterker aanwezig zijn, (b) sociaal gedeeld worden en (c) de uiting ervan normatief is. Met name de tegenstellingen die als onrechtvaardig worden ervaren leiden tot onrust.

Er is in Nederland wel enige ervaring opgedaan met vormen van signalering van maatschappelijke spanningen. In lijn met de regiefunctie die gemeentes hebben op het gebied van veiligheid, is de gemeente vaak de initiatiefnemer. Via het CCV is een Sociaal Calamiteitenplan voor gemeenten verkrijgbaar. Het Sociaal Calamiteitenplan is bedoeld om te komen tot een effectieve aanpak van sociale calamiteiten in samenwerking met ketenpartners op een wijze dat verdere escalatie wordt voorkomen en de aanpak bijdraagt aan de-escalatie en herstel van sociale cohesie. De voorgestelde aanpak betreft niet zozeer de incidenten en calamiteiten zelf, maar een effectieve vroegtijdige signalering of gevolgbestrijding. Deze vroegtijdige signalering en gevolgbestrijding richt zich op het voorkomen en zo nodig aanpakken van maatschappelijke onrust ten gevolge van – feitelijke dan wel dreigende – sociale calamiteiten en incidenten. Het plan is sterk pro-actief en er wordt uitgegaan van een signaleringsmechanisme, uitgaande van het feit dat bepaalde gedragingen of gebeurtenissen als voortekenen van ontluikende maatschappelijke onrust kunnen worden aangemerkt. Kort samengevat wordt een viertal categorieën onderscheiden, te weten:

– De situatie waarin zich (nog) geen incident heeft voorgedaan, maar signalen worden ontvangen, dat maatschappelijke onrust van buiten dan wel binnen de gemeente kan leiden tot oplopende maatschappelijke onrust en spanningen in de gemeente.

– De situatie, waarin sprake is van een geïsoleerd incident, die mogelijk aanleiding vormt tot maatschappelijke onrust in de gemeente, die al dan niet tot vervolgincidenten in de gemeente kunnen leiden.

– De situatie, waarin sprake is van een incident in de gemeente, dat al dan niet deel uit blijkt te maken van een reeks incidenten, en die aanleiding (kan) zijn voor oplopende spanningen, verbreding van betrokken bevolkingsgroepen en vervolgincidenten.

– De situatie, waarin er sprake is van een incident of incidentenreeks buiten de gemeente, die aanleiding (kunnen) zijn voor oplopende spanningen, toenemende betrokkenheid vanuit lokale bevolkingsgroepen en incidenten in de gemeente.

Recenter stelde het Kennisplatform Integratie en Samenleving een uitgebreide handreiking omgaan met maatschappelijke spanningen samen met veel waardevolle tips. De handreiking maakt bestaande kennis en inzichten over maatschappelijke onrust en spanningen op lokaal niveau toegankelijk en praktisch toepasbaar voor eerstelijns professionals en beleidsmakers. Vanuit verschillende invalshoeken brengt de handreiking inzichten en praktische tips en methodieken in deze handreiking bij elkaar. Hoe kun je vroeg interveniëren, escalatie voorkomen en — als het zich toch voordoet — aanpakken. En wat doe je daarna?

Interessant is ook een in opdracht van de gemeente Deventer ontwikkelde sentimentenmonitor. In gesprekken met professionals en door een vragenlijst aan een burgerpanel voor te leggen is stilgestaan bij de verhoudingen tussen groepen. Uit hun input blijkt dat sentimenten die zij waarnemen zowel actueel als sluimerend kunnen zijn en zich op verschillende manieren kunnen manifesteren.

Vermeldenswaard tenslotte is ook de zogenaamde Bondgenoten-methodiek, waarbij politie en gemeente samen structureel in verbinding staan met verschillende gemeenschappen, leefstijlen en culturen. Met behulp van de methodiek weten politie en gemeente wat er speelt, waar mogelijk spanningen zijn en wat effecten zijn van genomen maatregelen. De methodiek heeft al verschillende keren haar waarde bewezen bij het voorkomen of de-escaleren van incidenten.

Meer informatie over:

Sociaal Calamiteitenplan op de website ccv.nl

Sociaal Calamiteitenplan met praktijkvoorbeelden eveneens op de website ccv.nl

Handreiking Omgaan met Maatschappelijke Spanningen op de website kis.nl 

Sentimentenmonitor Deventer via de website kennisportaal.deventer.nl 

Bondgenoten methodiek via researchgate.net

Meer leren over de omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie van Otto Adang en andere docenten? Kom vanaf 9 november naar de  Hybride HCB Cursus ‘Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie’ van het Haags Congres Bureau die start op 9 november 2023.