Macht, misdaad en exces

Enkele inleidende reflecties

Dr. Bas van Stokkom en Dr. mr. Marc Schuilenburg. (2020). Macht, misdaad en exces. Tijdschrift over Cultuur & Criminaliteit (10) 1, 3-17.

Ons leven wordt sterk beheerst door het thema ‘schaarste’. Of het nu gaat om onze veiligheid of gezondheid, we zijn voortdurend bang iets tekort te komen. In zijn boek Het rijk van de schaarste meent Hans Achterhuis (1988) dat schaarste ontstaat wanneer twee personen een bepaald goed willen hebben en het onmogelijk is om dat goed allebei tegelijk te bezitten. Dit uitgangspunt werd al verwoord door de zeventiende-eeuwse Britse filosoof Thomas Hobbes. In zijn werk Leviathan uit 1651 maakt Hobbes van schaarste zelfs de vooronderstelling van onze samenleving. Hij meent dat er een diepe kloof bestaat tussen enerzijds de behoeften van mensen en anderzijds de middelen waarover wij beschikken om onze behoeften te vervullen. Door dit tekort ontstaat een felle strijd tussen mensen, waarbij geweld niet wordt geschuwd om andermans goederen te verkrijgen of andere personen aan je te onderwerpen. Volgens Achterhuis loopt het vraagstuk van schaarste als een rode draad door het westerse denken en hij wijst in dit verband ook op het werk van denkers als Jean-Jacques Rousseau en Karl Marx.

In Het eeuwige tekort trekt Rutger Claassen (2004) de analyse van Achterhuis door en wijst erop dat de behoefte aan sociale erkenning leidt tot een gevoel van een permanent tekort. Schaarste geeft ons identiteit. Dit klinkt paradoxaal. Maar juist in de strijd om schaarse middelen als geld, liefde en respect veroveren we een positie in de samenleving. Voor wie ernaar zoekt, is het niet moeilijk voorbeelden hiervan te vinden. In een neoliberale samenleving worden we voortdurend aangemoedigd om in competitie met elkaar te treden en zo een identiteit te verwerven. De Franse schrijver Michel Houellebecq spreekt in dit verband van ‘een wereld van markt en strijd’. Dat kan excessieve vormen aannemen. Zo heeft de Portugese voetballer Cristiano Ronaldo op Instagram meer dan 200 miljoen volgers. Hij verdient hiermee jaarlijks € 43 miljoen en dat is meer dan bij zijn werkgever Juventus. Na het delen van een familiefoto kon hij alleen al op Instagram binnen een uur rekenen op meer dan een miljoen likes.

In de psychoanalyse wordt de behoefte aan sociale erkenning uitgelegd in termen van verlangen en tekort. Dit zorgt ervoor dat personen in actie komen. We verlangen namelijk altijd ‘iets meer’ of ‘nog iets anders’. Het tekort is zo op te vatten als de drijfveer in ons leven. De Franse psychoanalyticus Jacques Lacan noemt dit een ‘zijnstekort’. Dit betekent dat het tekort structureel is voor het bestaan van de mens, omdat de invulling ervan nooit echt lukt. Volgens Lacan leidt elk goed waarmee ons verlangen wordt bevredigd opnieuw tot een tekort vanwaaruit dit verlangen opnieuw ontstaat. Je zou ook kunnen zeggen dat ons leven in het teken staat van het hysterische adagium: ‘Het is nooit genoeg’ (Schuilenburg, 2019).

Om elk misverstand te voorkomen, het gevoel van tekort heeft de samenleving vooruitgeholpen in termen van veiligheid, gezondheid en welvaart. Maar de keerzijde ervan is dat het ook eigensoortige problemen met zich meebrengt. Een van die problemen is ‘het exces’. Daarover gaat dit themanummer van het Tijdschrift over Cultuur en Criminaliteit. In de bijdragen aan dit nummer wordt niet alleen aangeknoopt bij studies van kritische en culturele criminologen over de structurele overexploitatie van het milieu en de opzichtige consumptiecultuur in de rapmuziek, maar is er ook aandacht voor gerationaliseerde vormen van verrijking in megaondernemingen en voor de uitwassen binnen de consumptiemaatschappij. Maar wat betekent ‘exces’ precies?

Lees verder via tijdschriften.boomcriminologie.nl