Hoe zorgen we dat jongeren uit de criminaliteit blijven?

Hoe voorkom je dat jongeren in de criminaliteit terechtkomen? En hoe vergroot je hun perspectief om daar weer uit te geraken? Wetenschappers van verschillende faculteiten van de Open Universiteit zoeken naar antwoorden op deze complexe vragen. Ze werken daarbij samen in een groot opgezet onderzoek.

In Nederland dalen de cijfers van jeugdcriminaliteit. Toch blijft er een groep jongeren die hardnekkig in de problemen zit. Onder leiding van Evelyn Heynen, universitair docent Klinische kinder- en jeugdpsychologie onderzoeken wetenschappers van de faculteiten Cultuurwetenschappen, Psychologie en Rechtswetenschappen van de Open Universiteit hoe je kunt voorkomen dat jongeren in de criminaliteit komen.

Dit onderzoek ondersteunt het landelijke programma ‘Preventie met gezag’, dat is opgezet om jeugdcriminaliteit in de meest kwetsbare wijken in Nederland tegen te gaan. Heerlen-Noord is zo’n wijk. Hier doet de Open Universiteit sinds 2023 onderzoek naar.

De onzichtbare groepen jongeren
Hoogleraar Criminologie en rechtsantropologie Janine Janssen is sinds november 2024 bij het onderzoeksproject betrokken. Dat criminaliteit onder jongeren daalt, heeft volgens Janssen vooral te maken met gedragsverschuiving. ‘Heel precies weten we het niet, maar vermoedelijk komt dit omdat veel sociaal leven zich nu online afspeelt. De daling zie je ook niet overal. In Heerlen-Noord gaan we dat goed onderzoeken. Wat is er precies aan de hand en met welke problemen kampen jongeren?’

Heynen vult aan: ‘We zien een selecte groep jonge criminelen die in aanraking komt met jeugdzorg. Maar veel jongeren komen niet in beeld. Misschien is er over hen wel eens een zorgmelding vanuit school gedaan of van een andere instantie, maar ze komen niet in de politieregistratie voor. Ze worden namelijk niet betrapt of zijn slim genoeg niet opgepakt te worden. We willen hen graag helpen, maar het is lastig deze jongeren te vinden, al proberen we dat wel. Dat geldt ook voor de vrij onzichtbare groep die in de cybercriminaliteit zit.’

Daarbij is de aard van de problematiek divers en soms schrijnend. Heynen: ‘Een grote groep is actief in de criminele uitbuiting, zoals mensenhandel. Dat is zware problematiek. Gedwongen prostitutie bijvoorbeeld begint al in de brugklas. Meisjes van twaalf ronselen elkaar. Ik herinner me dat een van deze meisjes opmerkte: ‘Het maakt toch niet uit dat ik dit doe, het is immers mijn lichaam.’ Denk ook aan filmpjes op bijvoorbeeld TikTok met belastende beelden en daarbij volledige adresgegevens, gepost door kinderen van diezelfde leeftijd.’

De sociale omgeving
De onderzoekers begonnen in 2023 met literatuuronderzoek. Daarnaast is een aantal jongeren uitgebreid geïnterviewd over hoe ze in de criminaliteit terecht zijn gekomen. Heynen: ‘De overheid wil dat wij uiteindelijk met een aantal voorstellen voor interventies komen die de jeugd uit de criminaliteit houdt of daarvoor behoedt. Ook hebben de 47 Nederlandse gemeenten die deelnemen aan het programma geld gekregen om te werken aan een oplossing, maar dat is niet gemakkelijk.’ Volgens Janssen en Heynen zou maatwerk hierbij helpen, maar dat lijkt onbetaalbaar. Geen twee jongeren zijn hetzelfde, laat staan hun complexe achtergrond die allerlei problemen met zich meebrengt.

Janssen: ‘Ik kom zelf uit de wereld van aanpak van geweld in afhankelijkheidsrelaties. Als je jongeren wilt weghouden van criminaliteit, moet je naar de sociale omgeving kijken. Daar zit voor mij ook de preventie. We komen er niet met alleen repressie. Je moet ook naar de leefsituatie kijken.’ Daarbij richt preventie zich op verschillende groepen. ‘Sommige jongeren zitten al in de problemen, maar je wilt ook voorkomen dat jongeren ín de problemen komen.’

‘Je moet altijd kijken of je bepaalde zaken generieker kunt aanpakken’, vervolgt Janssen. ‘Maar die beslissing kun je pas nemen als je weet wat er allemaal speelt. Als het gaat om effectiviteit, dan weten we in de criminologie allang: je moet je niet afvragen wat werkt, maar wat werkt voor wie, onder welke omstandigheden. Er bestaat geen interventie die voor alles en iedereen werkt.’

Goede probleemanalyse
Om wél werkbare oplossingen te vinden, moeten we dus meer zicht krijgen op wat er allemaal speelt. Janssen ziet echter dat professionals in de praktijk vaak op zoek zijn naar snelle antwoorden en resultaten. ‘Dat is beslist geen verwijt, ik begrijp dat heel goed. Want bij sommige professionals staat het water tot aan de lippen door de enorme maatschappelijke druk om de problemen op te lossen. Goede samenwerking tussen de verschillende instanties is daarom heel belangrijk. Net als helderheid over ieders taken en verantwoordelijkheden. Bovendien worden maatschappelijke problemen volgens haar beperkt geanalyseerd. ‘Je moet eerst met een goede probleemanalyse komen en beschrijven hoe die samenwerking eruit moet zien.’ Dat is dan ook waar de onderzoekers zich mee bezighouden. Ook zaken als karakter en afkomst worden in die analyse meegenomen.

Heynen: ‘Het is echt te vroeg om conclusies te trekken, maar we zien wel dat afkomst en verleden een rol spelen. Het idee dat je arm bent als je ten noorden van het spoor woont en rijk als je in het zuiden van de stad woont, zit al generaties in de hoofden van mensen in Heerlen. Dat krijg je er niet zomaar uit.’

Criminaliteit als uitvlucht
Dat jongeren in de criminaliteit belanden, komt ook door de double failure-hypothese, legt Janssen uit. ‘Mensen redeneren soms zo: ‘Als het niks wordt op school, dan biedt de criminaliteit uitkomst.’ Maar ze beseffen niet dat ook die criminele wereld complex is en talent vereist. Als je niet tot tien kunt tellen of het verschil tussen een kilo en pond niet kent, dan houd je het daar niet lang vol.’ Volgens haar voelen mensen zich ook tot het criminele circuit aangetrokken door de spanning die dat leven met zich meebrengt. ‘Word ik drugsdealer of neem ik een kantoorbaan? Maar zaken als armoede en frustratie zijn natuurlijk ook belangrijke factoren die mensen naar de criminaliteit duwen. Daar moet je echt naar kijken.’

Lees verder via ou.nl

Meer leren van Evelyn Heynen? Weten hoe je de veiligheid en leefbaarheid in uw gemeente verbetert? Kom dan naar de HCB Seminarreeks Topsprekers in Veiligheid 2025, die plaatsvindt op 1 oktober, 12 november en 26 november. Met drie middagsessies die diverse thema’s behandelen, waaronder: Jeugdcriminaliteit, Artificial Intelligence (AI) en omgaan met personen met onbegrepen gedrag.  Kijk voor meer informatie en inschrijving op haagscongresbureau.nl. Met onder andere Hans Moors (partner van EMMA), Dr. Evelyn Heynen (universitair docent Klinische kinder- en jeugdpsychologie Open Universiteit), Michael Kowalski (hoogleraar Applied Ethics in Intelligence and Security) en Dr. Ruben Timmerman (onderzoeker Erasmus Universiteit Rotterdam).