De slachtofferimpact van cybercrime versus traditionele criminaliteit: aanknopingspunten voor slachtofferzorg en preventieprioriteiten

Kimberly Bluhm, Jildau Borwell en Wouter Stol. (2022). De slachtofferimpact van cybercrime versus traditionele criminaliteit: aanknopingspunten voor slachtofferzorg en preventieprioriteiten. Tijdschrift voor Veiligheid (21) 3-4, 13-31.

In deze studie onderzoeken wij in hoeverre de gevolgen van slachtofferschap van cybercrime verschillen van die van traditionele criminaliteit, door deze twee typen criminaliteit expliciet tegen elkaar af te zetten. Door middel van enquêtes in twee gemeenten zijn de impact en behoeften van slachtoffers van beide typen criminaliteit in kaart gebracht. De resultaten suggereren dat er geen verschil is in impact tussen cybercrime en traditionele criminaliteit. De impact varieert hierbij per delict. Daarnaast verschillen bepaalde behoeften van cybercrimeslachtoffers van de behoeften van slachtoffers van traditionele criminaliteit. Lokale beleidsmakers kunnen hierop inspelen door cybercrime te prioriteren in hun nazorg- en preventiebeleid, en daarbij tegemoet te komen aan specifieke behoeften van cybercrimeslachtoffers.

1 Inleiding
Digitalisering biedt criminelen mogelijkheden om nieuwe delicten te plegen alsook mogelijkheden om oude delicten op een nieuwe manier te plegen (Jansen & Leukfeldt, 2018). Bijeengenomen gaat het om criminaliteit waarbij informatie- en communicatietechnologie (ICT) een wezenlijke rol speelt in de uitvoering van het delict (Domenie et al., 2013), hierna kortweg cybercrime.

Het slachtofferpercentage van traditionele criminaliteit neemt af, terwijl dat van cybercrime toeneemt en in slachtofferonderzoek zijn ze inmiddels op gelijke hoogte geraakt. In 2021 was 17% van de inwoners van Nederland slachtoffer van traditionele criminaliteit. Dit percentage lag voor cybercrime ook op 17% (CBS, 2022a). Cybercrime is zo gezien ‘veel voorkomende criminaliteit’ (VVC) en te verwachten is dat het binnen afzienbare tijd de traditionele criminaliteit in slachtofferpercentages voorbij streeft.

De politie lijkt echter bij de lokale politieteams, waar zij VVC behandelt, cyber­crime niet hoog te prioriteren (Kleijer, 2020; Borwell et al., 2021a; Van Loenhout, n.g.). Ook bij gemeenten zien we niet veel meer dan een beginnende belangstelling voor cybercrime in lokaal veiligheidsbeleid (Stol & Bantema, 2020). Gezien de veiligheidsdriehoek hebben beide partijen een rol in de lokale aanpak van cybercrime.

Voor een adequate prioritering van cybercrime ten opzichte van traditionele criminaliteit, hebben politie en gemeenten naast kennis over prevalentie, ook kennis nodig over de gevolgen van cybercrime voor de slachtoffers. De vraag is dan of cybercrime andere gevolgen heeft voor slachtoffers dan traditionele criminaliteit. Ook is de vraag of de gevolgen per type cybercrime verschillen, zodat in cybercrimebeleid rekening kan worden gehouden met het type delict. In dit onderzoek zijn daarom, met behulp van data (surveyonderzoek) uit de gemeenten Groningen en Leeuwarden, slachtoffers van acht vormen van cybercrime en tien vormen van traditionele criminaliteit bevraagd over de gevolgen die het delict voor hen had. We kijken daarbij zowel naar de impact van het delict op slachtoffers als naar de behoeften van slachtoffers. De acht cybercrimes en tien traditionele criminaliteitsvormen worden in dit onderzoek overkoepelend ‘cybercrimes’ en ‘traditionele criminaliteit’ genoemd.

Cybercrime heeft unieke kenmerken die mogelijk invloed hebben op de gevolgen ervan, zoals de ongrijpbaarheid, schaalbaarheid en permanentie van veel cybercrimes (Borwell et al., 2021a). Aspecten als toenemende afhankelijkheid van het internet, de gevoelsmatige verbondenheid van mensen met hun apparaten en ‘victim blaming’ van speciaal cybercrimeslachtoffers kunnen ook een rol spelen bij de gevolgen van het delict. CBS-slachtofferonderzoek bevat aanwijzingen dat cybercrime en traditionele criminaliteit inderdaad verschillen qua impact. Slachtoffers van persoonsgerichte cybercrimes, zoals online stalking, online bedreiging en shamesexting, rapporteren vaker emotionele of psychische problemen dan slachtoffers van traditionele geweldsdelicten (CBS,2022a). Verder rapporteren slachtoffers van phishing en online verkoopfraude vaker financiële problemen dan slachtoffers van offline vermogensdelicten (CBS, 2022a).

Sommige studies suggereren dat slachtofferimpact na cybercrime gelijkwaardig aan of groter kan zijn dan de impact van traditionele criminaliteit (Holt & Bossler, 2008; CBS, 2022a). De gevolgen van cybercrime en traditionele criminaliteit voor slachtoffers werden in eerder onderzoek echter niet in een brede invulling van die twee, tegen elkaar afgezet. Er zijn studies die enkele soorten cybercrimes of enkele soorten impact na slachtofferschap van cybercrime vergelijken (bijv. Kerr et al., 2013), maar in deze studies zijn cybercrime en traditionele criminaliteit slechts beperkt ingevuld (weinig delictsvormen) en niet expliciet tegen elkaar afgezet, waardoor een brede vergelijking tussen cybercrime en traditionele criminaliteit ontbreekt (Borwell et al., 2021a).

Onderzoeken naar behoeften zijn voornamelijk gericht op slachtofferschap na traditionele criminaliteit (Kunst & Koster, 2015), of maken geen expliciete vergelijking tussen cybercrime en traditionele criminaliteit (Leukfeldt et al., 2018). De nazorg voor slachtoffers is momenteel voornamelijk gebaseerd op kennis over de impact en behoeften na slachtofferschap van traditionele criminaliteit. Die kunnen echter verschillen van de impact en behoeften na slachtofferschap van cybercrime. Het is daarom, nu de criminaliteit verschuift van offline naar online, voor slachtofferbeleid van belang om de twee soorten criminaliteit in bredere zin tegen elkaar af te zetten en beter zicht te krijgen op of en zo ja hoe de impact en behoeften na cybercrime verschillen van de impact en behoeften na traditionele criminaliteit.

Kortom, of en hoe de digitalisering de slachtofferimpact van criminaliteit, waaronder behoeften van slachtoffers heeft beïnvloed, is nog onvoldoende duidelijk voor het ontwikkelen van lokaal slachtofferbeleid. Met het hier gepresenteerde onderzoek beogen we een bijdrage te leveren aan het invullen van deze kennisleemte door de twee soorten criminaliteit expliciet en met verschillende delictvormen tegen elkaar af te zetten.

Lees verder via tijdschriften.boomcriminologie.nl

Leren en reflecteren als burgemeester, wethouder, hoofd van politie, officier van justitie of hoofd OOV op veiligheidsthema’s als mensenhandel, cybercime, maatschappelijke onrust en ondermijning? Kom vanaf 9 februari 2023 naar de HCB Collegereeks ‘Veiligheid, recht en bestuur – Burgers, bedrijven en veiligheid’ in Den Haag georganiseerd door het Haags Congres Bureau. Met oa prof. dr. Bob Hoogenboom, lector Remco Spithoven, prof. dr. Jon Schilder en prof. dr. Janine Janssen.