Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie

Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie

Regelmatig ontstaat er ergens in Nederland ophef binnen een gemeenschap. De oorzaken zijn divers, variërend van een pandemie, de politieke besluitvorming omtrent stikstof, een gewapend conflict in het buitenland, een terugkerende zedendelinquent of een ontuchtzaak, een liquidatie, een gezinsdrama, een incident met een verward persoon, een sinterklaasoptocht, de samenkomst van haatpredikers tot de komst van een asielzoekerscentrum. Een dergelijke gebeurtenis kan leiden tot vergaande spanningen in de gemeenschap met mogelijk grote gevolgen voor de openbare orde en veiligheid. Om te voorkomen dat een gebeurtenis escaleert is het van belang om hier adequaat op te anticiperen.

Frank van Summeren, adviseur bij RONT Management Consultants en hoofddocent op de Hybride HCB Cursus ‘Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie 2023.

Collectief gedrag in relatie tot openbare orde handhaving

Veiligheid van burgers is een voortdurende zorg voor overheden, politie en vele andere instanties. De laatste jaren zijn Europese landen in toenemende mate het toneel van ernstige rellen en ongeregeldheden. Ook in Nederland bestaat het risico op grootschalige ordeverstoringen, die de maatschappij kunnen ontwrichten en veiligheid reduceren. Om dit soort collectief gedrag te kunnen voorkomen of er, indien nodig, adequaat op te reageren, is kennis nodig. Otto Adang,  hoogleraar veiligheid en collectief gedrag aan de Rijksuniversiteit Groningen, lector openbare orde en gevaarbeheersing aan de Politieacademie en docent op de Hybride HCB Cursus ‘Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie 2023’, geeft sinds 1998 leiding aan het door hem opgezette onderzoeksprogramma Geweld- en gevaarbeheersing in conflictsituaties, gericht op de interactie tussen politie en burgers. Praktische handvatten hoe om te gaan met (dreigende) collectieve geweldsuitbarstingen zijn: Besteed expliciete aandacht aan het relationele aspect en onderken gespannen/vijandige relaties. Herken, signaleer en vermijd gebeurtenissen die heftige verontwaardiging oproepen. Geef ruimte aan tegenstanders om op een niet-gewelddadige wijze uiting te geven aan gevoelens van verontwaardiging, zorg voor veiligheid (zodat zelfverdediging geen argument kan worden). Verminder gelegenheden om ongestraft geweld te plegen, voorkom dat verontwaardiging gevoed wordt, houd nadrukkelijk rekening met de effecten van solidarisering en sociale identificatie, benadruk gezamenlijke belangen en vermijd groepsetikettering. Enkele strategische principes voor orde handhaving zijn: ben geïnformeerd over het publiek, faciliteer legitieme doelen, blijf communiceren en differentieer op basis van gedrag van (sub)groepen. Met het escalatiemodel kan worden geduid hoe een (dreigende) situatie kan escaleren. Ten eerste is er op relationeel niveau sprake van een tegenstelling, gespannen situatie of vijandschap tussen verschillende groepen. Naast dagelijkse interacties hebben structurele factoren invloed op de aard van de relatie tussen de betrokken groepen. Ten tweede is er sprake van een incident, misverstand of gebeurtenis die verontwaardiging oproept bij ten minste een van de betrokken groepen. De verontwaardiging die opgeroepen wordt, heeft niet zozeer te maken met de objectieve feiten van de gebeurtenis, maar met de relationele component ervan. Ten derde wordt deze verontwaardiging breder gedeeld in ten minste een van de betrokken groepen en komt tot uiting in vormen van geweld en het gevoel bij sommigen dat geweld een legitieme reactie is. Ten vierde doet zich de gelegenheid voor om ongestraft geweld te plegen: er is sprake van een inschatting van verminderde risico’s in combinatie met solidarisering en onderlinge steunverlening via het proces van sociale identificatie.

Omgang met uitbarstingen van maatschappelijk onbehagen

Het maatschappelijke debat verscherpt, polarisatie neemt toe. Protest manifesteert zich online, richt zich expliciet tegen de overheid en ontaardt meer dan eens in escalatie. Als volksvertegenwoordiger, bestuurder of ambtenaar kunt u te maken krijgen met uitbarstingen van maatschappelijk onbehagen. De aanleiding is vaak een besluit of ontwikkeling op een specifiek thema (bijvoorbeeld stikstofproblematiek of asielopvang). Als volksvertegenwoordiger, bestuurder of ambtenaar kunt u worden gezien als dé persoon die voor een oplossing moet zorgen. Tegelijk is de ruimte om maatschappelijk ongenoegen te uiten essentieel in een gezonde democratie. Het vraagt om een overheid die in staat is om te luisteren, reflecteren en passend op te treden. Hiervoor is een praktijkgerichte aanpak en onderlinge samenwerking essentieel, tussen alle disciplines en tussen gemeenten en rijksoverheid. Het kan als organisatie, als bestuurder, als volksvertegenwoordiger of als ambtenaar gewenst zijn om u voor te bereiden op gespannen situaties waarmee u te maken kunt of zult krijgen. Het Netwerk Weerbaar Bestuur ondersteunt volksvertegenwoordigers, bestuurders en ambtenaren met verdiepende informatie over de omgang met maatschappelijk onbehagen.

Adequaat reageren op maatschappelijke onrust

Er is sprake van maatschappelijke onrust als door een gebeurtenis de spanning en emoties in een gemeenschap oploopt. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen maatschappelijke commotie (uiten van emoties en opvattingen), maatschappelijke bezorgdheid (zorgen na gebeurtenis die tot actie leiden en indirecte verstoring) en maatschappelijke agressie (doelbewust gericht op verstoren maatschappelijk verkeer). Een goede aanpak van maatschappelijke onrust is niet eenvoudig. Voorbeelden uit de praktijk laten zien dat gebeurtenissen die leiden tot maatschappelijke onrust enorm van elkaar (kunnen) verschillen wat betreft omvang, aard, duur, mate van verrassing en gevoeligheid. Voorbereiden op een (dreigende) maatschappelijke onrust is (mede) hierdoor maar zeer beperkt mogelijk. Verschillende factoren zijn bepalend voor het al dan niet escaleren van een (dreigende) situatie en deze kunnen per gebeurtenis verschillen. Tot slot zijn er vele verschillende soorten oorzaken voor het ontstaan van maatschappelijke onrust (vrijheidsbeperkende maatregelen als gevolg van bestrijding pandemie, inkomen, woongenot, bedreiging van identiteit, klimaatverandering, enz.). Praktische handvatten voor de crisiscommunicatie ten aanzien van (dreigende) maatschappelijke onrust zijn: Ten eerste is het van belang om een heldere rolverdeling af te spreken en een boegbeeld aan te wijzen. Ten tweede is het van belang om communicatieprofessionals in te zetten voor onder meer een omgevingsanalyse en een sociale media scan. Ten derde interne opschaling organiseren. Ten vierde doelgroepen in beeld en vaak ook gericht benaderen. Tot slot een drievoudige doelstelling ten aanzien van crisiscommunicatie: informatievoorziening, duiding/betekenisgeving en schadebeperking.

Polarisatie waar mogelijk voorkomen en waar nodig beperken

Polarisatie is een gedachtenconstructie waarbij mensen zich voortdurend uitlaten over anderen, waardoor groepen in de samenleving tegenover elkaar komen te staan. Een conflict heeft een duidelijk aanwijsbare locatie, speelt zich af op een specifiek moment en heeft conflicteigenaren. Polarisatie gaat over wij-zij denken en daaruit voortvloeiende spanningen die het hele jaar door aanwezig kunnen zijn. Om polarisatie tussen doelgroepen en de omgeving te voorkomen is communicatie van essentieel belang. Communicatie gaat niet over acceptatie, maar om begrip voor de keuze. Voor de omgeving kunt u het zelden goed doen. Wees daarom duidelijk over het waarom, beschrijf de planning en borg het veiligheidsgevoel.

Meer weten over de omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie?

Vanaf 9 november 2023 vindt de Hybride 3-daagse HCB Cursus ‘Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie 2023’ plaats bij KIVI in Den Haag. Tijdens de 3-daagse HCB Cursus leert u:

• Hoe u maatschappelijke onrust en polarisatie (waar mogelijk) voorkomt en (waar nodig) bestrijdt
• Op welke manier u adequaat reageert op een situatie die dreigt te escaleren
• Hoe u omgaat met spanningen in de gemeenschap
• Op welke manier u maatschappelijke onrust als gevolg van een (dreigende) gebeurtenis kunt voorkomen dan wel beheersen
• Hoe u hardnekkige geruchten (die berusten op onwaarheden) ontkracht

Meer informatie over HCB Cursus ‘Omgang met maatschappelijke onrust en polarisatie 2023’ vindt u op de website van het Haags Congres Bureau.