‘In het hart van de lone wolf schuilt een raadsel’ – Terrorist of amokmaker: is het onderscheid wel zinvol?

‘Ik kan het niet. Ik ben bang. Ik schaam me.’

Na twee nachten slapeloos woelen in bed en enkele uren vóór de geplande aanslag geeft Alexis Voinov zijn grootste zwakte toe – zijn lafheid. De Russische revolutionair theoretiseert liever over vrijheid en rechtvaardigheid dan consequenties te trekken uit zijn woorden: namelijk ‘de opperste daad’ te stellen. Hij wil de bom niet gooien naar een grootvorst van het tsaristische regime, de jonge ex-student wil geen mensenleven nemen, ook niet van zijn vijand.

Want de angst slaat toe. En nog veel belangrijker: naast de angst ook de twijfel. Intellectueel, moreel, intuïtief. Plots blinkt zijn waarheid niet meer zo fel, wat hem tot het meest intrigerende personage maakt in ‘De Rechtvaardigen’, een toneelstuk van de Frans-Algerijnse filosoof Albert Camus uit 1949.

En net die twijfel onderscheidt Voinov fundamenteel van Anders Breivik en Andreas Lubitz, van Ali Sonboly die in München negen mensen doodschoot, van de minderjarige asielzoeker die in Duitsland met een bijl tekeerging in een trein, van Omar Mateen die in Orlando een bloedbad aanrichtte in een homobar, van Gavin Eugene Long die in Baton Rouge op agenten mikte, van al die vele enkelingen die, niet gesteund door een organisatie, op eigen houtje en zo creatief mogelijk terreur zaaien. De zogenaamde lone wolves – mensen, vooral jonge mannen, die op een bepaald moment van gedaante verwisselen en als een hongerige weerwolf hun honger moeten stillen.

Hongerig naar dood en verderf en daarbij, ontegensprekelijk, overtuigd van het eigen grote gelijk. ‘Wie radicaliseert, handelt volgens de waarheid die enkel hij in pacht heeft’, vertelt de Nederlandse socioloog Ramon Spaaij. ‘De jihadi verfoeit het gehele geperverteerde Westen, de extreemrechtse neonazi ziet enkel het gevaar van de islam: dat gepolariseerd wereldbeeld laat geen enkele nuance toe. Er bestaat alleen goed en kwaad, zwart en wit – en de zelfverklaarde strijders staan natuurlijk aan de juiste kant van de geschiedenis, en waarschuwen voor een groter onheil. Ze zijn daarom, vinden ze zelf, net als profeten hun tijd ver vooruit.’

Schietpartijen op politie

Spaaij, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, werkt momenteel in Melbourne en voert al jaren, in internationaal verband, onderzoek naar de lone wolf – door, onder meer, interviews af te nemen met geradicaliseerde elementen die achter tralies zitten, al dan niet na een verijdelde aanslag.

Makkelijk gaat dat niet, praten met verstokte terroristen. ‘Een enkeling gebruikt het gesprek om echt te reflecteren over zijn daden, over het leed van de slachtoffers: waarom hij, bijvoorbeeld, ook kinderen meesleurde, en hoe hij dat rechtvaardigt? De meesten blijven radicale praat verkopen, verscholen achter een gebetonneerd wereldbeeld’, aldus Spaaij. In die zin doet de geradicaliseerde enkeling denken aan de figuur van Adolf Eichmann, een nazi-kopstuk dat voor een groot deel verantwoordelijk was voor het transport van joden tijdens de Tweede Wereldoorlog, en waarvan Hannah Arendt opmerkte dat hij over de ‘huiveringwekkende gave’ beschikte om ‘zich met het ene na het andere cliché te troosten – zelfs in het uur van zijn dood’.

In de vakliteratuur woedt sinds Nine Eleven en de inval in Irak, die een opstoot veroorzaakten, een hevig debat over de lone wolf – in het Nederlands: de zelfontbrander. Valt er een soort typologie vast te stellen, met kenmerken die telkens terugkeren?

Abortusklinieken

Volgens Spaaij, maar ook andere experts (in Amerika wemelt het van specialisten), speelt doorgaans een ideologisch motief mee, hetzij politiek van aard, hetzij religieus, hetzij een combinatie. ‘Een lone wolf handelt altijd binnen een bepaalde culturele, bijna geografisch gebonden context. Amerika kent verschillende voorbeelden van extremisten die vooral het personeel van abortusklinieken viseerden, wat ik veel minder snel zie gebeuren in Europa. Hetzelfde met schietpartijen op blanke agenten, om de racistische dood op zwarten te wreken. De aanslag in 2009 in het Nederlandse Apeldoorn, waar Karst Tates met zijn wagen inreed op een massa met acht doden tot gevolg, bleek dan weer gericht op het koningshuis. Eigenlijk is een lone wolf een wrede karikatuur van een bepaald soort samenleving.’

Aanschijn gods

Religie als maatschappelijke motivator lijkt vandaag vooral in een context van islam gebruikt te worden. En dan specifiek in de lezing die IS eraan geeft: wie sterft in de strijd tegen de ongelovigen, gaat meteen naar de hemel, verlost van alle aardse zonden en kleinigheden.

Tot donderdag dacht het Franse parket dat Mohamed Bouhlel, de man die in Nice met een vrachtwagen op een brede laan met mensen inreed, alleen handelde en op zeer korte tijd geïnspireerd raakte door de ideeën van het IS-kalifaat – wat wel en niet zou verbazen, gezien zijn levenspad van drank, zware medicatie, en seks met mannen en vrouwen. Maar intussen blijkt dat Bouhlel met ‘medeplichtigen’ zijn actie beraamde, en ook IS verdween voorlopig uit het zicht – wat het mysterie alleen maar vergroot.

‘Eigenlijk gaat het bij dergelijke types, die in een mum van tijd bekeerd kunnen raken, ook niet echt om de islam of de wetten van de Koran’, vermoedt Abram De Swaan. ‘Het gaat eerder om een overweldigend gevoel van herwonnen waardigheid. Een wedergeboorte, als het ware, in het aanschijn Gods, precies zoals ook het christendom kent. Een nieuw begin, dat duidelijke onderscheiden aanbrengt. Maar bij de lone wolves bestaat dan voortaan de wereld uit rechtvaardigen en al de rest, inferieur volk dat kapot moet.’

De Swaan, eveneens socioloog en gespecialiseerd in massamoordenaars, waarschuwt dat hij niet meer kan bieden dan ‘geïnformeerd speculeren’ als het over de motieven van lone wolves gaat. ‘Want de meesten sterven, door zelfmoord of door de kogels van de interventiediensten. En diegenen die in leven blijven, zoals Breivik, schrijven amper over het moment van hun daden – dat specifieke moment van totale transgressie.’

Daardoor ook dat, ondanks alle studies en monitoring, een lone wolf nooit volledig te vatten valt. ‘In zijn hart schuilt een raadsel, dat zelfs de dader niet kan ontcijferen. En dat maakt het griezelig, want uiteindelijk zijn alle mensen uit dezelfde klei geboetseerd’, zegt De Swaan. ‘Bovendien, tijdens het plegen van de aanslag, al schietend, zichzelf opblazend, al hakkend en snijdend, bevindt hij zich in een roes, in een extase, die hem volledig van zichzelf en anderen vervreemdt.’

De ultieme dood

Maar onder het maatschappelijk of religieus laagje speelt ook het woelwater van het individuele mee: het karakter van iemand, diens onderbewustzijn en luciditeit, de psychologische en sturende structuren – en met name de fouten in het weefgetouw, die bepaalde reflexen uitschakelen, luidt het.

Volgens De Swaan speelt een narcistische stoornis vaak een bepalende rol. ‘Er gaapt een gigantische kloof tussen hun maatschappelijke positie, want een lone wolf komt vaak uit maatschappelijk gemarginaliseerde groepen, en hun ego, dat ontoombaar naar respect snakt’, zegt De Swaan. ‘Wat leidt tot een narcistische razernij. En het minste, bijvoorbeeld een nieuwsbericht, kan dat laten ontvlammen. Zelfkennis en zelfrelativering behoren niet de sterkste kanten van een lone wolf.’

Vandaar ook de ‘extreme oplossing’ voor – in hun ogen – een ‘extreem probleem’: enkel een ‘heldendaad die nagalmt in de geschiedenis’ voedt nog dat gigantische ego. ‘Plots zijn ze weer iemand’, meent Spaaij. ‘Ze staan in het centrum van de aandacht, deel uitmakend van een groter geheel, dat zij uitvoeren en waarover ook niet valt te onderhandelen. In het licht van de dood krijgt hun leven de ultieme zin en de ultieme bevestiging.’

Inflatie aan massamoordenaars

En vreemd genoeg, net in dat ego-gedoe, ligt misschien ergens de sleutel tot preventie, zegt Spaaij. ‘Vaak verkondigt een lone wolf zijn daden, die hij makkelijk maandenlang voorbereidt. Tegen familie of vrienden die hij wil waarschuwen, op het internet in chatrooms, tegen gelijkgestemde zielen. Hij kan het gewoonweg niet laten. Dat opvangen, die gevoeligheid aankweken, voorkomt veel onheil.’

Dat, en – misschien cynisch gesteld – een ‘inflatie’ aan zelfontbranders. ‘In tegenstelling tot Al-Qaeda, dat kieskeurig was, claimt IS vrijwel elke aanslag. Iedere idioot en kluns kan ineens een soldaat of een strijder zijn. Wat lone wolves, die uniek en historisch in hun soort willen zijn, misschien gaat ontmoedigen toe te slaan.’