Hoe ver mogen inlichtingendiensten gaan?

Liegen, stelen, manipuleren, afluisteren en bedriegen: allemaal handelingen die inlichtingen- en veiligheidsdiensten noodzakelijk achten. Maar nu democratieën onder druk staan, vraagt dat om ‘ethisch denkwerk’, betoogt bijzonder hoogleraar Michael Kowalski. ‘Toezicht kent per definitie dode hoeken.’

Op de bureaus van de AIVD blijven de zonwerende gordijnen gesloten, bronnen worden beschermd en methodes geheimgehouden. Veiligheidsdiensten opereren uit het zicht, ook wel ‘in de schaduw’, aldus Michael Kowalski, bijzonder hoogleraar Applied Ethics in Intelligence and Security aan de Universiteit Leiden, die eind juni zijn oratie uitspreekt. Kowalski is ook Chief Science Officer bij de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) en decaan van de NCTV-Academie.

‘Juist die schaduwpositie roept vragen op’, vertelt hij. ‘Welke bijzondere middelen zet je in? Hoe doe je dat en hoelang? Hoe ver mag je in een democratie gaan?’

Volgens hem mag ethiek geen bijzaak zijn, maar zou het juist het fundament moeten vormen voor het werk van de inlichtingen- en veiligheidsdienst. ‘Ethische dilemma’s zijn altijd aanwezig en de kunst is om daar aandacht voor te hebben.’

moreel kompas
Juist omdat inlichtingenwerk vaak gepaard gaat met ingrijpende inbreuken op grondrechten – zoals het afluisteren, observeren of delen van gevoelige gegevens – is er volgens Kowalski behoefte aan een expliciet ethisch kader. ‘Het gaat uiteindelijk om de vraag: wat is goed om te doen? Die vraag moet altijd worden gesteld. Niet alleen binnen de grenzen van de wet. De wet biedt vaak ruimte voor interpretatie, dat is waar ethiek richting geeft. Als er mensenlevens op het spel staan, kun je niet zeggen: “Het zal wel, maar ik maak een politieke afweging. Dat vraagt echt een hoop verantwoordelijkheid en daarom zijn praktische wijsheid en een moreel kompas ook heel belangrijk.’

Lees verder via mare.nl

Leren hoe je de veiligheid en leefbaarheid in uw gemeente verbetert? Kom dan naar de HCB Seminarreeks Topsprekers in Veiligheid 2025, die plaatsvindt 12 november en 26 november. In twee middagsessies komen aan bod: Protest en polarisatie, Cybercrime en ondermijning, Onbegrepen gedrag en Migratie, mensenhandel en arbeidsuitbuiting. Kijk voor meer informatie en inschrijving op haagscongresbureau.nl. Met onder andere prof. dr. Alette Smeulers (Rijksuniversiteit Groningen), Hans Moors (partner van EMMA) en Dr. Ruben Timmerman (onderzoeker Erasmus Universiteit Rotterdam).