Het aanpassingsdilemma online: een verkennend onderzoek naar extreemrechts op social media

Dr. Robby Roks en Jolijn van der Schoot MSc. (2019). Het aanpassingsdilemma online: een verkennend onderzoek naar extreemrechts op social media. Tijdschrift voor Criminologie (61) 3, 225-245.

Wetenschappelijk onderzoek naar offline manifestaties van extreemrechts wordt bemoeilijkt door het zogenaamde aanpassingsdilemma: individuen en groepen die hun extreemrechtse ideologie verhullen of matigen om sancties of stigmatisering te voorkomen. Al sinds het ontstaan van het internet wordt er door extreemrechtse groeperingen en individuen gebruik gemaakt van digitale kanalen en middelen om een omgeving van gelijkgestemden te vinden waar zij openlijk uit kunnen komen voor hun extreemrechtse ideeën en minder maatschappelijke weerstand ervaren dan offline. In toenemende mate wordt daarbij niet langer gebruik gemaakt van specifieke websites en fora met rechts-extremistische content of deep- en darkwebpagina’s, maar ook van mainstream-socialmediaplatforms zoals Twitter en Facebook. In deze bijdrage wordt verslag gedaan van een studie naar de wijze waarop drie Nederlandse rechts-extremistische groeperingen, te weten de NVU, Pegida en Voorpost, gebruik maken van diverse socialmediaplatforms in het jaar 2017. Onze resultaten laten zien dat deze extreemrechtse groeperingen social media gebruiken om hun ideologie uit te dragen, een groepsidentiteit te construeren en op te roepen tot (democratische) vormen van verzet. Daarnaast illustreert deze bijdrage dat het aanpassingsdilemma van extreemrechts ook een digitale equivalent kent. De extreemrechtse ideeën worden op social media niet per definitie verhuld, maar wel aangepast aan de gestelde eisen van de digitale omgeving. Het gaat hierbij niet om ‘impression management’ in termen van het uitdragen van identiteit, maar eerder om ‘content management’ om ervoor te zorgen dat de extreemrechtse ideologieën via social media blijvend kunnen worden uitgedragen.

Inleiding
Na een periode van neergang lijkt er in Nederland sinds 2014 een lichte opleving van het rechts-extremisme,1 zo blijkt uit een recente publicatie van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD, 2018). Wetenschappelijk onderzoek naar extreemrechts wordt bemoeilijkt door het zogenaamde aanpassingsdilemma: individuen en groepen die hun extreemrechtse ideologie verhullen of matigen om sancties of stigmatisering te voorkomen (Van Donselaar, 1991, 15-17; Van der Valk & Wagenaar, 2010, 30). Diverse internationale studies schetsen echter dat rechts-extremistische groepen en individuen al sinds het ontstaan van het internet gebruik maken van digitale kanalen en middelen om een omgeving van gelijkgestemden te vinden waar zij openlijk uit kunnen komen voor hun extreemrechtse ideeën en minder maatschappelijke weerstand ervaren dan offline (voor een overzicht, zie Caiani & Kröll, 2015; Valasik & Reid, 2018). De verhulling van extreemrechtse identiteiten en ideologieën lijkt op basis van de beschikbare wetenschappelijke literatuur dan ook vooral van toepassing te zijn op offline interacties en uitingen.
Ondanks dat zowel de AIVD (2018) als de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV, 2018a) in zijn meest recente publicatie verwijst naar de aanwezigheid van extreemrechts op social media, is er nog weinig bekend over de manier waarop extreemrechtse groeperingen in Nederland gebruik maken van socialmediaplatforms. Om een bijdrage te leveren aan deze kennis doen we in dit artikel verslag van een verkennende studie naar het gebruik van social media door drie Nederlandse extreemrechtse groeperingen in het jaar 2017, te weten de Nederlandse Volksunie (hierna: de NVU), Pegida en Voorpost.2 Deze overkoepelende doelstelling wordt geoperationaliseerd in een tweetal specifieke onderzoeksvragen. De eerste onderzoeksvraag luidt: hoe maken de NVU, Pegida en Voorpost gebruik van social media in 2017? De tweede onderzoeksvraag richt zich op de vraag in hoeverre er gesproken kan worden van online extremisme op de officiële socialmedia-accounts van de NVU, Pegida en Voorpost. Met online extremisme wordt verwezen naar ‘a form of cyberviolence characterized by the use of digital platforms to express hatred towards a collective on the basis of race, ethnicity, gender, gender identity, sexual orientation, national origin, religion, or some other group characteristic’ (Hawdon e.a., 2018, 2). Voor het beantwoorden van deze laatste onderzoeksvraag kijken we naar overeenkomsten en verschillen in de manier waarop online extremisme tot stand komt op socialmedia-accounts van de drie verschillende groeperingen, zowel in de berichten als in de reacties op deze officiële accounts. Met deze vraag proberen we inzicht te krijgen in hoeverre het eerder genoemde aanpassingsdilemma rondom extreemrechtse ideologieën ook online valt waar te nemen.

Dit artikel is als volgt opgebouwd. Allereerst geven we een kort overzicht van de wetenschappelijke literatuur over extreemrechts in Nederland en online rechts-extremisme. Na een bespreking van de methodologische opzet van dit onderzoek presenteren we de belangrijkste resultaten van deze studie. We besluiten deze bijdrage met een reflectie op de theoretische en maatschappelijke relevantie van de resultaten van deze verkennende studie.

Lees verder via tijdschriften.boomcriminologie.nl