De mens als kuddedier met een laagje vernis?

“Wie invloed wil uitoefenen op de macht moet bevelen zonder angst tegemoet treden en middelen zoeken om de angst te weerstaan” (Elias Canetti, “Massa en Macht”, 1960).

Ieder mens beschikt over talent en de mogelijkheid positief in het leven te staan, maar kent ook de neiging tot gemakzucht en vernieling. De valkuil bij machthebbers is de angst om macht te verliezen, met als gevolg achterdocht ten aanzien van anderen die mogelijk de macht over willen nemen. De geschiedenis kent gruwelijke voorbeelden van machtshebbers die uit angst voor machtsverlies rivalen uit de weg hebben geruimd, denk aan paranoïde persoonlijkheden als Stalin of Hitler. machtshebbers zijn vaak eenzaam, omdat ze geen echt contact zonder condities kunnen maken. Machtshebbers die delen, zoals Mandela en Gandhi hadden het vermogen om macht positief te gebruiken, te luisteren en echte vrienden te maken.

Opgaan in massaliteit als compensatie van egocentrisme

Er deze tijd zijn er genoeg mensen die bang zijn voor het echte contact, voor de aanraking door de ander, voor het zich geven aan de ander, mensen met weinig identiteit, die niet durven opkomen voor hun standpunt. Deze mensen raken geïsoleerd of ze gaan op in de massa. Een gesloten massa (b.v. religie) verlost het individu uit de eenzaamheid. Een gesloten massa heeft een eigen ziel, een eigen dynamiek, waaraan het individu zich ondergeschikt maakt, moet maken, en waarin hij niet aan zichzelf toekomt.

In de massa zijn de individuen ondanks hun onderlinge verschillen gelijken, de massa handelt als een enkel lichaam, het reageert primair, haast dierlijk, de kuddegeest is de geest van de massa. Vooral in tijden van onzekerheid en crisis krijgen massa’s kansen, omdat individuen zich bedreigd voelen en dan krijgen dwingende leiders( wilders)- kansen om de bedreigde individuen onder het mom van een gemeenschappelijke vijand, samen te smelten tot een geheel. Deze Massa’s zijn vaak vijandig ten opzichte  van andere massa’s, om de interne samenhang te verstevigen en zo zichzelf in stand te houden. Maar de interne samenhang is wankel: wie kun je vertrouwen, wie is spion, doet zich anders voor dan hij is? Door de bedreiging van buiten uit te vergroten worden de interne gelederen zoveel mogelijk gesloten. Als zulke massa’s in beweging worden gebracht breken ze open, en dit openbreken is het kritische moment waar het individu bang voor is, maar ook in spanning naar verlangt. Dit kan uitmonden in het euforisch vernietigen van symbolen van de vijandige massa, symbolen zoals cultuuruitingen, kunst, bouwwerken, doden om te overleven ( b.v. de IS beweging).

Om de negatieve krachten van de massa’s te doorbreken moet er een afgebakende ruimte van democratie of levensbeschouwing tegenover worden gesteld. In die ruimte heerst de rust om te werken aan waarden, normen, wetten, vormen van omgang en constructieve communicatiewijzen. Religie geeft een richting aan, maar kan in haar beslotenheid ook weer tot vijandigheid leiden ten opzichte van andere religies, of ten opzichte van ongelovigen, ondanks de boodschap van naastenliefde en medemenselijkheid.  Met name als religies verboden worden zullen ze de sprong maken naar een meer besloten en destructieve beweging, door gebruik te maken van fundamentalistische overredingskracht, door beloftes te doen of in het uiterste geval door plundering en destructie, zoals bij de reformatie en contra reformatie in de 16de eeuw. Daarom is het heten de uitsluiting van moslims door Trump, Le Pen of Wilders een tikkende tijdbom die het tegenovergestelde teweeg brengt van wat met wil.

Het evenwicht in de moderne wereld is wankel, en we beschikken over de mogelijkheid van totale vernietiging. Het is ruim een eeuw geleden dat er in Europa bij het ontstaan van WOI door een onverhoedse daad oorlogsenthousiasme werd aangewakkerd, en ruim twintig jaar later werd opnieuw de massa in beweging gezet om een tweede wereldoorlog te ontketenen. We hebben na elke oorlog geroepen: “Dit nooit meer”, maar garanties zijn er niet. Het enige wat we kunnen doen is samenwerken aan samenleven, maar dat vereist een lange termijn investering. Een humane beweging als desociale democratie kan deze beweging dragen en vormgeven, door in te zetten op een aansprekend, verbindend leiderschap die een zelfbewuste beweging van onderop stimuleerde.  

Raf Daenen wethouder PVDA Oirschot