Het fundamentalistisch geloof versus het egoïstisch populisme; een verloren strijd?

Toen ik ruim 30 jaar geleden op de sociale academie zat, was onze overtuiging dat de mens in wezen goed was, en dat we er aan konden bijdragen dat de maatschappij zich in de loop der tijd zou ontwikkelen tot een vreedzame en constructieve samenleving. Maar nu, in de 21e eeuw lijkt het er op dat de politieke, wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen een complexe en afstandelijke werkelijkheid hebben geschapen. Een werkelijkheid die voor een aantal mensen aantrekkelijk is, maar waar vele anderen huiverig tegenover staan, omdat ze zich slachtoffer voelen van krachten waar ze geen invloed op uit kunnen oefenen. Bovendien is er een kloof ontstaan tussen verschillende levensopvattingen. Een tegenstelling die tot uiting komt in gewelddadige incidenten. In het Oosten kiezen steeds meer mensen voor een vlucht in de religie. De islam biedt hen zekerheid.  Sommigen ontlenen er argumenten aan om gruwelijke misdrijven te plegen, zorgvuldig gekozen zinsneden uit de Koran scanderend. Om hun gruweldaden te rechtvaardigen wordt er een vijand geschapen, de goddeloze, verdorven westerse wereld.Het fundamentalistisch geloof versus het egoïstisch populisme; een verloren strijd?

Een krachtig tegengeluid vanuit de gematigde islam horen we te weinig. Terroristische aanslagen worden weliswaar veroordeeld, maar het uitgangspunt dat onze westerse wereld niet de juiste levensopvatting heeft, wordt door veel islamieten onderschreven. De kweekvijvers voor extreme religieuze strijders, zoals IS, zijn inmiddels wijd verspreid.
Dit roept weer reactie op in de westerse samenlevingen; het extremisme en populisme nemen hier toe. Daardoor komen grondwaarden van de democratische samenleving onder druk te staan. Het populisme maakt de complexe wereld simpel. Het verbindt mensen door te suggereren dar we “onze” culturele tradities met hand en tand moeten verdedigen, denk maar aan de zwarte pieten discussie. Ook het idee dat we iets kunnen doen door een luid “nee”, te laten horen is kenmerkend voor het populisme: “nee” tegen Europa (Brexit), “nee” tegen  Oekraïne, “nee” tegen de gevestigde macht (Clinton). Of het alternatief beter is zal ons vooralsnog een zorg zijn. Het is vooral een protest tegen de elite, die men de schuld geeft van alle ellende, en die het de gewone mens steeds lastiger lijkt te maken. Boodschappen die je liever niet hoort, zoals de opwarming van de aarde, de milieuvervuiling, de multiculturele samenleving, de uitputting van fossiele brandstoffen, de problemen van de vergrijzing, enz. Men blijft graag in zijn eigen wereldje, zonder door van alles lastig te worden gevallen. Maar men wordt hoe dan ook geconfronteerd met ongemakken, onder andere door de grotere rol die de markt speelt, men moet en wil zelf steeds meer beslissen en regelen. Dat de overheid nog steeds veel essentiële zaken regelt of ondersteunt, zoals het onderwijs, veiligheid, sportfaciliteiten, gezondheid, wonen, werken, enz. wordt als een vanzelfsprekendheid ervaren.

De mens is niet volmaakt, en is in staat tot het goede, maar ook tot het kwade, dat is door vele filosofen, sociologen en psychologen betoogd. Ook gemeenschappen kunnen zowel voor het goede als het kwade opteren. Zo was er aan het begin van de vorige eeuw sprake van oorlogsenthousiasme, jonge mannen trokken zingend en vol overgave ten strijde. Maar tijdens de grote oorlog, geconfronteerd met koude, ziekte, honger en dood werd dat enthousiasme danig getemperd, en na vier jaar ontbering wilde men niets liever dan vrede. Vijftien miljoen oorlogsslachtoffers, dat mocht nooit meer gebeuren. Niet meer dan 2 decennia later was het al weer zo ver, en de tweede wereldoorlog resulteerde in 66 miljoen oorlogsslachtoffers. Ook na deze oorlog snakte men naar vrede, enkele jaren later was er sprake van de “koude oorlog”, het communistische Oostblok tegen het vrije westen.  Dit heeft in onze omgeving niet tot een echte oorlog geleid, er was zelfs sprake van ontspanning na de val van de muur in 1989. Nu loopt de spanning op, tussen oost en west, en tussen islamfundamentalisten en Westers nationalistische populistme. De moderne technologie biedt middelen om die spanningen tot een uitbarsting te laten komen; verbaal via sociale media en fysiek door het gebruik van vernietigingstuig.  

Is hier iets tegen te beginnen? In de kleine wereld moeten we terug naar de basis, een warm thuis, op gelijke kansen gericht onderwijs, een actieve gemeenschap, waar mensen samen vorm geven aan hun leefomgeving. En in de grote wereld is er behoefte aan aansprekende leiders die weerwoord kunnen geven aan het populisme. Niet door complexe inhoudelijke analyses voor, maar wel door duidelijke nuances, waarbij de humor niet geschuwd hoeft te worden. Het is een oud verhaal, van vrijheid, gelijkwaardigheid en eerlijke kansen voor iedereen, maar de kunst is om het verhaal aansprekend te vertellen. Dan kan er een tegenbeweging op gang komen waarin groepen bereid zijn om naar elkaar te luisteren, ook al zijn ze het niet eens met elkaar.

Raf Daenen docent fontys sociale studies en weth. Oirschot